«Με τους καλύτερους οιωνούς»: Ξαναβλέποντας την Εθνοσυνέλευση και το Συνταγματικό Κείμενο του Άστρους 1, Αριστείδης Ν. Χατζής

Πρόσφατα ο Δήμος Βόρειας Κυνουρίας  έκανε  την παρακάτω επετειακή έκδοση για τα διακόσια χρόνια από την σύγληση της Β΄Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος.

• Ἐν Ἄστρει  Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις
• 29 Μαρτίου -18 Απριλίου 1823
• τα γεγονότα – οι πρωταγωνιστές – οι αποφάσεις
• Υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων
• Έκδοση: Δήμος Βόρειας Κυνουρίας
• Επιστημονική επιμέλεια: Δρ. Σμαράγδη Ι. Αρβανίτη
• Φιλολογική επιμέλεια: Δρ. Σμαράγδη Ι. Αρβανίτη – Ευαγγελία Γ. Καμπύλη

Δείτε το βιβλίο στο σύνδεσμο Ἐν Ἄστρει Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις (astros-kynourianews.gr)

 Ο Αριστείδης Ν. Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Το βιβλίο του Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (2021) κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος.  Επικοινωνία: ahatzis@phs.uoa.gr  

Η μελέτη παρακάτω είναι μια αξιόλογη και πολύ σοβαρή εργασία που ξαναδιαβάζεται ευχάριστα, είναι από το παραπάνω βιβλίο, Ἐν Ἄστρει  Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις, ο τονισμός είναι δικος μου.

«Με τους καλύτερους οιωνούς»: Ξαναβλέποντας την Εθνοσυνέλευση και το Συνταγματικό Κείμενο του Άστρους1 Αριστείδης Ν. Χατζής (σελ 111)

Εισαγωγή: Επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για το Άστρος

 Η Εθνοσυνέλευση του Άστρους και το συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από αυτήν έχουν συνδεθεί με μια σειρά παρεξηγήσεων. Οι παρεξηγήσεις αυτές έχουν οδηγήσει μέρος της παραδοσιακής ιστοριογραφίας και της συνταγματικής ιστορίας σε λανθασμένες εκτιμήσεις για την περίοδο γενικά και για τα γεγονότα του 1823 ειδικότερα. Στις λαθεμένες εκτιμήσεις θα πρέπει να προσθέσουμε και τον τρόπο που έχει υποτιμηθεί η επίδραση της πολιτικής, θεσμικής και ιδεολογικής παρέμβασης του βρετανικού κομιτάτου στην Ελληνική Επανάσταση και στις διεργασίες στο Άστρος.2

Στην παρούσα μελέτη θα παρουσιάσω μερικά νέα στοιχεία για την Εθνοσυνέλευση και το συνταγματικό κείμενο που ψηφίστηκε στο Άστρος.

Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από δύο σώματα πηγών:

(α) από τις βρετανικές εφημερίδες της περιόδου που δημοσιεύουν πληροφορίες οι οποίες προέρχονται είτε απευθείας από τους Έλληνες επαναστάτες (ορισμένες φορές και ως ημιεπίσημα non-paper ή δελτία τύπου), είτε μέσω πιο πολύπλοκων και επισφαλών διαδρομών (επιστολές από τα Επτάνησα, από φιλέλληνες που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο, από περαστικούς έμπορους και στρατιωτικούς, από φιλελληνικά κομιτάτα της Κεντρικής Ευρώπης, από ελευθεροτεκτονικά και φιλελεύθερα δίκτυα, από πληροφορίες γαλλικών και γερμανικών εφημερίδων). Οι διαδρομές που προηγούνται της δημοσίευσης δεν εξασφαλίζουν την αξιοπιστία ενώ συχνά πρόκειται για ρηχές, πρόχειρες, λαθεμένες εντυπώσεις ή για προφανώς χαλκευμένα ψευδή νέα.

(β) από τα κείμενα που προέρχονται από τα στελέχη του κομιτάτου που ταξίδεψαν στην Ελλάδα. Τα περισσότερα είναι έργα δημοσιευμένα και γνωστά στη βιβλιογραφία αλλά πολλά παραμένουν ακόμα αδημοσίευτα και άγνωστα. Προφανώς τα τελευταία αλλά και κάποια από τα πρώτα, παραμένουν ανεκμετάλλευτα.

Το σημαντικότερο κείμενο που χρησιμοποιώ εδώ (άγνωστο και σε μεγάλο βαθμό ανεκμετάλλευτο) είναι η αλληλογραφία και το ημερολόγιο του Edward Blaquiere την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1823. Ο Blaquiere είναι το πρώτο  στέλεχος του Κομιτάτου που επισκέφτηκε την ελεύθερη Ελλάδα τον Απρίλιο του 1823.3 Αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο την ημέρα που ολοκληρώθηκαν οι εργασίες στο Άστρος (18/30 Απριλίου) και έφτασε στην Τριπολιτσά τις ημέρες που εγκαθίσταντο εκεί οι νέες εκλεγμένες αρχές. Ενημέρωνε για όλα, με κάθε ευκαιρία το Κομιτάτο, κρατούσε ένα είδος ημερολογίου και έστελνε ανταποκρίσεις, όταν αυτό ήταν εφικτό, σε βρετανικές εφημερίδες με τις οποίες συνεργαζόταν (κυρίως στη Morning Herald). Όσο παρέμεινε στην Ελλάδα συνομίλησε με τις ελληνικές αρχές και πολλές σημαντικές προσωπικότητες της Επανάστασης (Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, Πετρόμπεη, Νικηταρά, Μπουμπουλίνα, Μαντώ Μαυρογένη και πολλούς άλλους). Όπως θα δούμε, ο Blaquiere είχε ένα μεγάλο ενδιαφέρον ειδικά για το νέο συνταγματικό κείμενο αλλά και για την πολιτική κατάσταση του επαναστατικού κράτους. Θα χρησιμοποιήσω εδώ αυτήν την ανέκδοτη αλληλογραφία, το ημερολόγιό του, αλλά και μερικές αναφορές στην Εθνοσυνέλευση και στο συνταγματικό κείμενο του Άστρους που έχουν δημοσιευθεί στις εκθέσεις του και στο πρώτο βιβλίο του για την Ελλάδα.4

Ανάμεσα στα κείμενα που θα χρησιμοποιήσω περιλαμβάνονται και δύο άγνωστες, στη βιβλιογραφία, επιστολές. Μια επιστολή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου προς τα Γερμανικά και τα Ελβετικά φιλελληνικά κομιτάτα γραμμένη τις ημέρες παράδοσης της Προεδρίας του Εκτελεστικού στον Πέτρο Μαυρομιχάλη (Πετρόμπεη) και μια επιστολή του Πετρόμπεη προς τον γιο του, Γεωργάκη που βρίσκεται στην Ανκόνα ως εκπρόσωπος της Ελληνικής Επαναστατικής Κυβέρνησης. Έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς βλέπουν την Εθνοσυνέλευση και το συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από αυτήν οι δύο πρόεδροι του Εκτελεστικού στις δύο πρώτες επαναστατικές κυβερνήσεις.

Αυτά τα νέα στοιχεία που δημοσιεύω εδώ δεν ανατρέπουν, βέβαια, την εικόνα που έχουμε αλλά μας επιτρέπουν να σταθμίσουμε με διαφορετικό τρόπο όσα ήδη γνωρίζουμε, να συναρθρώσουμε γνωστές και νέες πηγές με τρόπο που θα μας δώσουν πιο πειστικές απαντήσεις σε παλαιά και νέα ερωτήματα. Στο πρώτο κεφάλαιο θα προσπαθήσω να διορθώσω συνοπτικά5 κάποιες παρεξηγήσεις για την Εθνοσυνέλευση στο Άστρος που ίσως μας βοηθήσουν να σχηματίσουμε μια λιγότερο εσφαλμένη εικόνα για την περίοδο. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα παρουσιάσω τα νέα στοιχεία και θα επιχειρήσω να τα εκτιμήσω τοποθετώντας τα δίπλα σε όσα ήδη γνωρίζουμε. Στο τρίτο κεφάλαιο θα διατυπώσω μερικά πρόχειρα συμπεράσματα.

Τι συνέβη πραγματικά στο Άστρος;

 Η κυρίαρχη στην παραδοσιακή ιστοριογραφία6 εικόνα συνδέει την Εθνοσυνέλευση στο Άστρος με την εμφύλια σύγκρουση που θα ξεκινήσει μετά από επτά μήνες, τον Νοέμβριο του 1823. Η Εθνοσυνέλευση (μας λέει η παραδοσιακή ιστο  ριογραφία )  εδραίωσε την πολιτική κυριαρχία των προεστών της Πελοποννήσου και της Ύδρας εις βάρος των αγνών αγωνιστών που δεν είχαν τις δεξιότητες στη δολοπλοκία που απαιτούσε το πολιτικό παιχνίδι. Έτσι, παρά τις προσπάθειές τους να ασκήσουν κάποια επιρροή στη διαδικασία εκλογής των παραστατών ή στις αποφάσεις που λήφθηκαν στο Άστρος, τελικά παραμερίστηκαν με δολιότητα, παρά το γεγονός πως η στρατιωτική σταθεροποίηση της Επανάστασης που επέτρεψε τις πολιτικές διαδικασίες και την οργάνωση του επαναστατικού κράτους, οφειλόταν αποκλειστικά σ’ αυτούς, κυρίως στον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. Επιπλέον αυτοί εξέφραζαν το «γνήσιο λαϊκό αίσθημα» και ήταν δημοφιλείς. Η διχαστική πολιτική των προεστών, των πλοιοκτητών και των Φαναριωτών, η προσπάθειά τους να περιθωριοποιήσουν και να αποδυναμώσουν τους στρατιωτικούς, αποτέλεσε τη βασική αιτία για τη σύγκρουση. Το δε Σύνταγμα του Άστρους (μας λέει η παραδοσιακή συνταγματική ιστορία), εγγυήθηκε από τη μια την απόλυτη πολιτική κυριαρχία των «πολιτικών» (ή «ολιγαρχικών»), έναντι των «πολεμιστών» (ή «δημοκρατικών») και από την άλλη διατήρησε την πολυαρχία που υπονόμευε σταθερά τον Αγώνα.

Αυτή η σχηματική εικόνα και οι διάφορες εκδοχές της όχι μόνο συσκοτίζουν αλλά διαστρεβλώνουν τα πραγματικά γεγονότα, τους πολιτικούς συσχετισμούς και τις θεσμικές επιλογές. Αλλά η εικόνα αυτή υπονομεύεται από τις ίδιες τις αντιφάσεις της. Όποιος γνωρίζει την εξέλιξη των γεγονότων στην εμφύλια σύγκρουση διαπιστώνει πως αυτά τα ίδια τα γεγονότα (ιδίως στη δεύτερη φάση της σύγκρουσης) υπονομεύουν αυτού του είδους τις σχηματικές, μανιχαϊστικές, απλοϊκές ερμηνείες. Η παρούσα μελέτη δεν έχει, όμως, ως θέμα της την εμφύλια σύγκρουση. Θα περιοριστώ αποκλειστικά σε ό,τι είναι χρήσιμο για την κατανόηση των όσων έγιναν στο Άστρος. Όμως και τα γεγονότα γύρω από την Εθνοσυνέλευση θα τα θεωρήσω γνωστά στον αναγνώστη7 και θα αναφερθώ σ’ αυτά μόνο όταν είναι απαραίτητο.

Στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου θα προσπαθήσω να διορθώσω τις τέσσερεις σημαντικότερες παρεξηγήσεις που συνδέονται με την Εθνοσυνέλευση και το συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από αυτήν. Αυτό θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τις πολιτικές και θεσμικές εξελίξεις του 1823 και να εκτιμήσουμε τις νέες πληροφορίες που θα παρουσιάσω.

 (α) Έχει υπερτονιστεί η συμβολή της Εθνοσυνέλευσης και του συνταγματικού κειμένου που υιοθετήθηκε στο Άστρος στην εμφύλια σύγκρουση. Όμως οι εσωτερικές συγκρούσεις της Επανάστασης προϋπήρχαν και ήταν πολύ πιο σύνθετες από αυτές που εκδηλώθηκαν στο Άστρος. Πολύ πριν την έναρξη της Επανάστασης είχαμε τη σύγκρουση μεταξύ της ηγεσίας της Φιλικής και αυτών που θεωρούσαν πως η Επανάσταση ήταν πρόωρη (Ιωάννης Καποδίστριας, Αδαμάντιος Κοραής, Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος). Από την έναρξη σχεδόν της Επανάστασης και μέχρι την Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, η σύγκρουση των προεστών με τον Δημήτριο Υψηλάντη και η υπονόμευση του δεύτερου από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο Νέγρη καθόρισαν τις πολιτικές εξελίξεις. Η πολιτική οργάνωση του επαναστατικού κράτους, η προσπάθεια της κεντρικής κυβέρνησης να επιβληθεί στις τοπικές εξουσίες και στα άτακτα στρατεύματα καθώς και ο εντεινόμενος ανταγωνισμός στρατιωτικών και προεστών θα οδηγούσαν, πιθανότατα νωρίτερα σε θερμότερη σύγκρουση αν δεν είχε μεσολαβήσει η αντεπίθεση των Οθωμανών το καλοκαίρι του 1822. Η αντεπίθεση οδήγησε σε συσπείρωση τους Έλληνες που κατόρθω[1]σαν να την αντιμετωπίσουν επιτυχώς αλλά δεν αποσόβησε την τελική σύγκρουση, απλώς άλλαξε τους όρους και τις ισορροπίες. Στις αρχές του 1823 ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (μετά τα Δερβενάκια) είναι πολιτικά ενισχυμένος ενώ ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (μετά το Πέτα) αρκετά αποδυναμωμένος, παρά την επιτυχή υπεράσπιση του Μεσολογγίου. Όταν όλοι συγκεντρώνονται στο Άστρος είναι ήδη χωρισμένοι σε παρατάξεις που αναγνωρίζονται ρητά ακόμα και σε επίσημα κείμενα.8 Στην Εθνοσυνέλευση και αμέσως μετά γίνονται προσπάθειες συμβιβασμού και σ’ αυτές πρέπει να εντάξουμε το συνταγματικό κείμενο που υιοθετείται. Ο συμβιβασμός είναι προφανής στην τελική σύνθεση του Εκτελεστικού στο οποίο σύντομα θα κυριαρχήσει ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Η τελική σύγκρουση σχετίζεται με την προσπάθεια του Εκτελεστικού να ελέγξει το Βουλευτικό με αντισυνταγματικό τρόπο και με κύριο στόχο (του Εκτελεστικού) να διαχειριστεί αυτό το δάνειο και γενικότερα τα οικονομικά του επαναστατικού κράτους. Βέβαια, πίσω από τα δύο σώματα βρίσκονται ισχυρές ομάδες προεστών και στρατιωτικών που προσπαθούν να επικρατήσουν πολιτικά και να επιβάλουν τη δική τους πολιτική γραμμή για την πορεία του επαναστατικού κράτους αλλά και της Επανάστασης γενικότερα.

(β) Αντίθετα με ό,τι συχνά γράφεται, η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος ήταν η πιο αντιπροσωπευτική του Αγώνα. Συμμετείχαν σχεδόν όλοι οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης, προεστοί, στρατιωτικοί, ιεράρχες, διανοούμενοι, ακόμα και ένα πλήθος μη εκλεγμένων παρατηρητών που δεν είχαν δικαίωμα ψήφου αλλά συμμετείχαν στις διεργασίες, ακόμα και στη διαβούλευση. Παρά τις έντονες αντιθέσεις, τις αντιπαραθέσεις, ακόμα και τις απειλές, η διαβούλευση ήταν ουσιαστική, έφερε για πρώτη φορά σε επαφή αγωνιστές από τόσο πολλές περιοχές του επαναστατημένου ελληνικού χώρου αλλά και απλό κόσμο, με διαφορετικές εμπειρίες, πεποιθήσεις, πολιτικούς και προσωπικούς στόχους, αντικρουόμενα συμφέροντα. Από τον Blaquiere μαθαίνουμε κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον: στις ζυμώσεις συμμετέχουν ακόμα και γυναίκες. Όχι μόνο η Μπουμπουλίνα ή η Μαντώ Μαυρογένη (οι οποίες είναι παρούσες και εμπλέκονται ενεργά) αλλά και γυναίκες του λαού που συγκεντρώνονται στο Άστρος ή, αμέσως μετά, στην Τρίπολη, συνοδεύοντας, μάλλον,   τους άντρες, τα παιδιά, τα αδέλφια τους. Στο Άστρος, σε αντίθεση με την Επίδαυρο, η αυτοπεποίθηση των Ελλήνων ήταν πολύ μεγαλύτερη. Ταυτόχρονα, όμως, οι εκπρόσωποι της ελληνικής κοινωνίας της εποχής ήταν πλέον και περισσότερο ρεαλιστές. Για πρώτη φορά έγινε αντιληπτή από όλους η σημασία της πολιτικής οργάνωσης, της υιοθέτησης Συντάγματος, η ανάγκη κεντρικής διοίκησης. Κυρίως, όμως, συνειδητοποίησαν όλοι την ανάγκη άσκησης εξωτερικής πολιτικής που θα εξασφάλιζε διεθνή αναγνώριση, ένα απαραίτητο εξωτερικό δάνειο, πιθανόν και συμμάχους. Για τους λόγους αυτούς θα πρέπει να θεωρούμε το πολιτικό αποτέλεσμα της Εθνοσυνέλευσης καθαρά θετικό αν και, προφανώς, δεν αποσόβησε τελικά την εμφύλια σύρραξη. Αλλά αμφιβάλλω πολύ εάν θα μπορούσε να επιτύχει κάτι τέτοιο δεδομένων των έντονων αντιθέσεων, της σύγκρουσης συμφερόντων, τον ανταγωνισμό για την εξουσία. Άλλωστε κάθε πραγματική επανάσταση και μάλιστα τόσο ριζοσπαστική όπως η Ελληνική, εμπεριέχει ένα εμφύλιο πόλεμο.9 Στην ελληνική περίπτωση ο εμφύλιος ήταν αναπόφευκτος καθώς με την έναρξή της αυτή στερήθηκε και τον παραδοσιακό ηγέτη του Γένους των Ρωμιών (τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο Ε´) και τον ηγέτη της επαναστατικής οργάνωσης του Ελληνικού Έθνους (τον Αλέξανδρο Υψηλάντη). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αφήσει το πεδίο του πολιτικού ανταγωνισμού ανοικτό και μάλιστα με μεγάλο αριθμό ανταγωνιστών εκ των οποίων κανείς δεν θα μπορούσε να κυριαρχήσει πολιτικά χωρίς συμμαχίες και συμβιβασμούς. Επιπλέον, η επιτυχία της Επανάστασης προϋπόθετε την αποδοχή της ανάγκης οργάνωσης κεντρικής διοίκησης. Η αποδοχή αυτή έγινε εφικτή μόνο μετά την ήττα στην εμφύλια σύγκρουση όσων έβλεπαν συσταλτικά την Επανάσταση, είχαν δηλαδή μια περιορισμένη αντίληψη για την εξέλιξή της, τις προοπτικές της, τη ριζοσπαστικότητά της – ακόμα και την προοπτική εδαφικής επέκτασής της.

 Θα πρέπει να προσθέσω και το εξής: η εμφύλια σύρραξη (και όχι εμφύλιος πόλεμος)10 δεν ήταν μόνο αναπόφευκτη, ήταν και απαραίτητη. Στην επιτυχία της απόβασης του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και τη διάλυση της ελληνικής άμυνας συνέβαλε, βεβαίως, το αποτέλεσμα της αποσάθρωσης που επέφερε η εμφύλια σύγκρουση.11 Αλλά η αποτυχία των Ελλήνων να αναχαιτίσουν τον Ιμπραήμ είχε μια άλλη κύρια αιτία, την αποτυχία τους να οργανωθούν στρατιωτικά και ειδικότερα να σχηματίσουν τακτικό στρατό που θα έλεγχε μια κεντρική διοίκηση. Η στρατιωτική τους αποτυχία, έτσι, αντανακλούσε την πολιτική τους αποτυχία: την αδυναμία συγκρότησης μιας ισχυρής κεντρικής εξουσίας που θα οργάνωνε και θα έλεγχε το στράτευμα. Η εμφύλια σύγκρουση, όμως, οδήγησε σε παγίωση της πολιτικής οργάνωσης, αποδοχή της, ακόμα και εσωτερικοποίηση των νέων θεσμών από μεγάλες ομάδες πληθυσμού που για πρώτη φορά αισθάνθηκαν μέλη μιας ενιαίας πολιτικής κοινότητας, όχι ενός χαλαρού ομοσπονδιακού σχήματος.12 Αυτή η εξέλιξη ενίσχυσε πολύ την εικόνα των Ελλήνων στο εξωτερικό. Όπως θα δούμε η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος έπαιξε κομβικό ρόλο στην ενίσχυση της θετικής εικόνας των Ελλήνων επαναστατών και στη σαφέστατη στροφή υπέρ των Ελλήνων του συνόλου, σχεδόν, του γαλλικού και του βρετανικού Τύπου.

(γ) Το συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από την Εθνοσυνέλευση του Άστρους δεν ήταν ένα νέο Σύνταγμα. Η Εθνοσυνέλευση αναθεώρησε το Σύνταγμα της Επιδαύρου, τα μέλη της συντακτικής επιτροπής και της ολομέλειας εργάστηκαν έχοντας την πρόθεση να αναθεωρήσουν το συνταγματικό κείμενο που είχε υιοθετηθεί στην Επίδαυρο, αν και είχαν συντακτική εξουσία. Είναι λάθος να χαρακτηρίζεται το Σύνταγμα του Άστρους ως ένα δεύτερο, νέο Σύνταγμα. Άλλωστε και οι ίδιοι οι συγγραφείς του το τόνισαν με την ονομασία που του έδωσαν: «Νόμος της Επιδαύρου». Δεν είναι ασήμαντη αυτή η παρεξήγηση καθώς δίνει μια λανθασμένη εικόνα για τις πολιτικές διεργασίες στο Άστρος, ιδίως την απόφαση των παραστατών για θεσμική συνέχεια αλλά και των συντα[1]κτών για ένα είδος αναθεώρησης που έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Οι στόχοι αυτοί είναι πολύ πιο σύνθετοι από αυτούς που συνήθως η βιβλιογραφία αναφέρει. Βασικός σκοπός όσων εμπλέκονται είναι (1) η καλύτερη και συστηματικότερη οργάνωση της κεντρικής διοίκησης και η κατάργηση του οιονεί ομοσπονδιακού χαρακτήρα της πολιτειακής οργάνωσης, (2) η νομοτεχνική βελτίωση του κειμένου αλλά και η συνειδητά μεγαλύτερη έμφαση στη φιλελεύθερη και τη δημοκρατική αρχή, (3) η ενίσχυση του νομοθετικού σώματος – που δεν εξυπηρετεί, απαραίτητα, τις ισχυρές τοπικές εξουσίες, όπως σύντομα θα αποδείξουν τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν, αλλά πολιτικές και θεσμικές θεωρίες που εκπροσωπούνται, πλέον, όχι μόνο από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο Νέγρη αλλά και μεγάλο αριθμό νέων διανοουμένων που εμπλέκονται στη διαβούλευση αλλά και στην αναθεωρητική διαδικασία.13

 (δ) Το συνταγματικό κείμενο του Άστρους, δηλαδή το λεγόμενο «Σύνταγμα του Άστρους» (αλλά στην πραγματικότητα το αναθεωρημένο Σύνταγμα της Επιδαύρου), ήταν το επαναστατικό Σύνταγμα που εφαρμόστηκε σε μεγάλο βαθμό και σε μεγάλη έκταση στη διάρκεια του πολέμου, από τα μέσα του 1823 έως και τα μέσα του 1827. Ακόμα και όταν κάποιες διατάξεις του (οι οργανωτικές του πολιτεύματος) ανεστάλησαν,14 το Σύνταγμα συνέχισε να ισχύει, να εφαρμόζεται,15 να παράγει πολιτικά αποτελέσματα, να διαμορφώνει συνειδήσεις με τον προφανή «παιδα[1]γωγικό» του ρόλο,16 και φυσικά να δημιουργεί θεσμική μνήμη.17 Άρα το συνταγματικό κείμενο που ψήφισε η Εθνοσυνέλευση του Άστρους ήταν, από πολλές απόψεις, το πιο επιδραστικό της επανάστασης.18  

Νέα στοιχεία για το Άστρος

Παρά το γεγονός πως η Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου και το Προσωρινό Σύνταγμα προκάλεσαν το ενδιαφέρον των Βρετανών φιλελεύθερων,19 στην πραγματικότητα δεν τους απασχόλησε ιδιαίτερα η πολιτική οργάνωση του επαναστατικού κράτους20 και δεν φαίνεται να έλαβαν αρχικώς στα σοβαρά την εμφάνιση ενός δημοκρατικού πολιτεύματος στα νότια Βαλκάνια.21 Η αλή[1]θεια είναι πως τους απασχολούσαν περισσότερο οι επαναστάσεις στη Νότια Αμερική αλλά κυρίως η Ισπανική. Όμως από τα τέλη του φθινοπώρου του 1822 οι Βρετανοί φιλελεύθεροι γνώριζαν πως οι μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις είχαν δώσει την άδεια στους Γάλλους να επέμβουν στην Ισπανία. Στο τέλος του έτους και στις αρχές του 1823 οι Ευρωπαίοι ανέμεναν την έναρξη της γαλλικής εισβολής που τελικώς πραγματοποιήθηκε τις πρώτες ημέρες του Απριλίου.

Εκείνες, ακριβώς, τις ημέρες ταξίδευε προς την Ελλάδα ο πρώτος εκπρόσωπος του φιλελληνικού κομιτάτου, Edward Blaquiere. Ο Blaquiere ήταν απόστρατος αξιωματικός του ναυτικού, με μεγάλη εμπειρία από τους Ναπολεόντειους πολέμους. Κυρίως, όμως, ήταν αυτός που εκπροσώπησε τους Βρετανούς φιλελεύθερους σχεδόν για τρία χρόνια στην Ισπανία. Ο ίδιος ο Jeremy Bentham χρηματοδότησε εν μέρει το ταξίδι του στην Ιβηρική Χερσόνησο που είχε σκοπό να δημιουργήσει ένα δίκτυο επαφών με τους Ισπανούς φιλελεύθερους, να τους ενισχύσει, να τους επηρεάσει, να διαδώσει το έργο του Bentham αλλά και να συλλέξει πληροφορίες για την Ισπανική επανάσταση. Γράφει στον Bentham στις 4 Μαΐου 1820: «Έχω δύο στόχους: να συγκεντρώσω όσο περισσότερες πληροφορίες γίνεται και να δω με τα ίδια μου τα μάτια έναν ηρωικό λαό να αγωνίζεται για τις ελευθερίες του.»22 Αυτές, ακριβώς, ήταν και οι προθέσεις του καθώς ταξίδευε προς την Ελλάδα.23

Προφανώς το ενδιαφέρον για την Ελλάδα αναζωπυρώθηκε όταν οι Βρετανοί φιλελεύθεροι συνειδητοποίησαν πως το πετυχημένο «φιλελεύθερο ισπανικό πείραμα»24 ήταν έτοιμο να καταρρεύσει υπό την πίεση της Ιερής Συμμαχίας. Όμως ήταν οι Έλληνες που στα τέλη του καλοκαιριού και στη διάρκεια του φθινοπώρου του 1823 προσέγγισαν τους Βρετανούς φιλελεύθερους και μάλιστα με πρωτοβουλία του Ιγνάτιου Ουγγροβλαχίας25 και την επιφυλακτική συναίνεση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Η ελληνική περίπτωση εμφανιζόταν πλέον πολύ πιο ενδιαφέρουσα και δελεαστική στους Βρετανούς φιλελεύθερους καθώς η αντοχή των Ελλήνων, η σταθεροποίηση της επανάστασής τους και οι θεσμικές τους επιλογές πρόσφεραν ευκαιρίες και δυνατότητες. Σε κάθε περίπτωση, η Ελληνική Επανάσταση ήταν η μόνη που επιβίωσε από το επαναστατικό κύμα του 1820-1821 και η μόνη που δεν κινδύνευε από στρατιωτική επέμβαση της Ιερής Συμμαχίας.

Η ελληνική περίπτωση διέθετε κάποια χαρακτηριστικά που δεν μπορούσαν παρά να σαγηνεύσουν τους Βρετανούς φιλελεύθερους. Καθώς ο Λουριώτης συναντούσε τον Bowring και τον Blaquiere στη Μαδρίτη, οι Έλληνες οργάνωναν εθνικές εκλογές με καθολική ψηφοφορία των ανδρών. Καθώς οι   τρεις τους κατευθύνονταν προς το Λονδίνο, οι Έλληνες οργάνωναν μια εθνοσυνέλευση που θα ήταν πραγματικά αντιπροσωπευτική όλων των πολιτικών δυνάμεων. Καθώς ξεκινούσαν οι συζητήσεις για την ίδρυση του Φιλελληνικού Κομιτάτου, οι Έλληνες συζητούσαν την αναθεώρηση προς το ριζοσπαστικότερο ενός ήδη φιλελεύθερου και δημοκρατικού Συντάγματος.26 Έτσι ο Edward Blaquiere ξεκίνησε το ταξίδι του από το Λονδίνο για την Πελοπόννησο με σκοπό να προλάβει να παρακολουθήσει την Εθνοσυνέλευση. Αλλά αστάθμητοι παράγοντες τον καθυστέρησαν.27 Πάτησε το πόδι του στον Μοριά την ημέρα που έληξαν οι εργασίες και οι παραστάτες ξεκινούσαν για την Τριπολιτσά, τη νέα έδρα της ελληνικής επαναστατικής διοίκησης.

 Ένα άρθρο της Sun, δημοσιευμένο στις 23 Σεπτεμβρίου 1823, επιβεβαιώνει τα παραπάνω. Το άρθρο δημοσιεύεται σε μια εφημερίδα που είναι συντηρητική αλλά στηρίζει με συνέπεια την Ελληνική Επανάσταση και φαίνεται να έχει αποκλειστική πληροφόρηση από τα ελευθεροτεκτονικά δίκτυα με τα οποία συνδέεται. Το άρθρο αντανακλά τον αναπροσανατολισμό των Βρετανών:

«Η κρίσιμη κατάσταση στην Ισπανία έχει αποσπάσει σε τέτοιο βαθμό την προσοχή μας ώστε πολλές στήλες της εφημερίδας μας να αφιερώνονται στις ενδιαφέρουσες λεπτομερείς καθημερινές αναφορές για την πορεία των γεγονότων σ’ αυτήν τη βασανισμένη χώρα. Έτσι παραμελήσαμε, ίσως, τους ηρωικούς αγώνες των Ελλήνων».

Η εφημερίδα τονίζει (με δόση υπερβολής) πως ήταν το πρώτο και μοναδικό βρετανικό έντυπο που στήριξε τον ελληνικό αγώνα από την αρχή. Αλλά ενώ επιχειρηματολογεί υπέρ των Ελλήνων και υπερασπίζεται την έκθεση που παρουσίασε μετά την επιστροφή του ο Edward Blaquiere, δεν αναφέρεται καθόλου στην πολιτική οργάνωση του Επαναστατικού κράτους. Αλλά η Sun δεν είναι η μοναδική εφημερίδα που δικαιολογεί τη μονομέρειά της.

Περίπου έναν μήνα νωρίτερα, η γαλλική φιλελεύθερη εφημερίδα Le Constitutionnel (30 Αυγούστου 1823) ξεκινάει το κύριο άρθρο της με θέμα «την πραγματική κατάσταση της Ελλάδας» και «το δάνειο που θα συναφθεί εκ μέρους της», με παρόμοια φρασεολογία: «Τα γεγονότα στην Ισπανία απέσπασαν για ένα μικρό διάστημα την προσοχή μας από την Ελλάδα». Ακολουθεί η συνήθης φιλελληνική ρητορεία που όμως τονίζει πως η Ελληνική Επανάσταση είναι ευρωπαϊκό γεγονός και το άρθρο καταλήγει με μια αναλυτική περιγραφή της Εθνοσυνέλευσης του Άστρους. Η πηγή των πληροφοριών είναι ο ίδιος ο Edward Blaquiere, που στον δρόμο της επιστροφής προς το Λονδίνο μένει κάποιες μέρες στο Παρίσι και έχει επαφές με τους Γάλλους φιλελεύθερους (όπως έκανε και στην έναρξη του ταξιδιού του). Ο Constitutionnel δεν είναι μια τυχαία εφημερίδα, είναι η εφημερίδα με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία παγκοσμίως κατά τη δεκαετία του 1820 και επιπλέον η σημαντικότερη φιλελεύθερη εφημερίδα στην Ευρώπη. Παρακολουθεί το ταξίδι του Blaquiere στην Ελλάδα με ενδιαφέρον, έχει απευθείας επαφή μαζί του και επομένως εσωτερική πληροφόρηση, και διαβάζεται παντού: από τις Η.Π.Α. και τη Νότια Αμερική μέχρι το Λονδίνο και την Ελλάδα (όπου ακόμα κι όταν τα τεύχη της δεν φτάνουν, οι επιστολές Ελλήνων από τα Επτάνησα, την Ιταλία και το Παρίσι, ενημερώνουν ανελλιπώς για τα δημοσιεύματά της).

Ας δούμε πώς περιγράφει η γαλλική εφημερίδα αξιοποιώντας την υπεραισιόδοξη εικόνα που της παρέχει ο Blaquiere, την πολιτική κατάσταση της Ελλάδας μετά το Άστρος:

 «Η πολιτική οργάνωση της χώρας συμβαδίζει με την κατάκτηση της ελευθερίας της. Η έναρξη των εργασιών της πρόσφατης Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος αποτέλεσε ένα εντυπωσιακό θέαμα. Οι εκλογές γέννησαν ένα πνεύμα γενικού ενθουσιασμού σ’ αυτή την ταλαίπωρη χώρα που μέχρι πρόσφατα ήταν σκλαβωμένη. Ψήφισαν οι κάτοικοι ακόμα και του μικρότερου χωριού και οι εκπρόσωποί τους συγκεντρώθηκαν σε έναν πορτοκαλεώνα. Εκεί, στην ύπαιθρο, έλαβαν χώρα οι εργασίες της. Στην περιοχή συγκεντρώθηκαν περισσότερα από 30.000 άτομα, και των δύο φύλων, που κατέκλεισαν τον χώρο της Εθνοσυνέλευσης και συμμετείχαν στις συζητήσεις για τις υποθέσεις της Συνομοσπονδίας. Υπήρχε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον στη διάρκεια της διαβούλευσης που όλοι περίμεναν με ανυπομονησία κάθε μέρα τα αποτελέσματα των εργασιών. Οι συνεδρίες πραγματοποιούνταν με εντυπωσιακή τάξη.

Θα αναφέρουμε απλώς πως οι διάφοροι νόμοι που υιοθετήθηκαν είχαν ως αντικείμενό τους την προστασία της ιδιοκτησίας, τη φορολογική πολιτική, το δικαίωμα αναφοράς και την ευθύνη των δημόσιων λειτουργών. Κυρίως όμως υιοθετήθηκε το Λανκαστεριανό σύστημα διδασκαλίας που έχει τελειοποιηθεί στη Γαλλία και έχει εξαπλωθεί στην Ελλάδα από μια εταιρεία στο Παρίσι που εργάστηκε με ζήλο για να τα καταφέρει. Ο κ. Blaquiere είδε να λειτουργεί στην Τριπολιτσά ένα σχολείο με μεγάλη επιτυχία. Πού βρισκόταν αυτό το σχολείο; Μέσα σε τζαμί. Ιδού το πνεύμα της Ελληνικής Επανάστασης!»

Δεδομένου ότι ο Blaquiere δεν πρόλαβε να συμμετάσχει στην Εθνοσυνέλευση στο Άστρος, οι πληροφορίες αυτές του δόθηκαν κυρίως από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον κύκλο του.28 Ο Blaquiere ή ο συντάκτης της εφημερίδας που αξιοποιεί τις πληροφορίες που του δόθηκαν (με μεγάλες δόσεις υπερβολής), υιοθετεί σκόπιμα μια αφελή φιλελληνική στάση υποβαθμίζοντας τις αντιθέσεις, όταν τονίζει πως ο ελληνικός λαός είναι «υπερβολικά μετριοπα[1]θής, δεν γνωρίζει τι θα πει φατρία ή πολιτική διχόνοια.»  Όμως ο Blaquiere πριν αναχωρήσει από την Ελλάδα έγινε μάρτυρας των πρώτων συγκρούσεων στις αρχές Ιουνίου, όπως ο ίδιος τις καταγράφει στο ημερολόγιό του.29

 Ο αρθρογράφος του Constitutionnel συζητά εκτεταμένα την προοπτική δανεισμού των Ελλήνων τονίζοντας πως αποτελεί μεγάλη ευκαιρία που την χάσουν «οι Γάλλοι κεφαλαιούχοι ενώ οι Άγγλοι δεν θα την αφήσουν να τους ξεφύγει.» Ασκεί γενικότερα κριτική στη Γαλλική κυβέρνηση και τη γαλλική κοινωνία διότι έχει μείνει πίσω στη φιλελληνική δράση σε σύγκριση με την Αγγλία αλλά και με τα Γερμανικά κρατίδια, όπου αρκετές μυστικές εταιρείες ενισχύουν τους Έλληνες με χρήματα και εθελοντές.

 Μετά την άφιξη του Blaquiere στο Λονδίνο, την παρουσίαση της έκθεσής του στο Κομιτάτο αλλά και στην κοινή γνώμη (με τη δημοσίευση στο σύνολό της σε πολλές εφημερίδες), έγινε φανερό πως η ελληνική περίπτωση προσφερόταν για βρετανική παρέμβαση σε πολλά μέτωπα. Καταρχάς έγινε αντιληπτό πως η Ελληνική Επανάσταση αποτελούσε μια ευκαιρία για την εξωτερική πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας αλλά και για τις διεθνείς οικονομικές της σχέσεις. Η έκδοση του δανείου προσέφερε ευκαιρίες για κερδοσκοπία. Για το Κομιτάτο η Ελλάδα προσφερόταν για ένα φιλελεύθερο θεσμικό πείραμα. Ένα πείραμα που θα μπορούσε να ελεγχθεί από το Κομιτάτο εφόσον αυτό θα έλεγχε επίσης και το δάνειο προς την Ελλάδα.30

Αλλά ας δούμε πώς περιγράφει την Εθνοσυνέλευση του Άστρους ο Edward Blaquiere στην επίσημη δημοσιευμένη έκθεσή του:31

«Η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος θα πρέπει να θεωρείται ως ένα από τα πιο εντυπωσιακά και ενδιαφέροντα γεγονότα του αγώνα των Ελλήνων, ανεξάρτητα από τη σημασία των αποφάσεων που υιοθετήθηκαν εκεί και την αξιοπρέπεια και τη μετριοπάθεια που χαρακτήρισε τη διαβούλευση. Αν και ο εκλογικός νόμος καθόρισε τον αριθμό και τον τρόπο εκλογής των αντιπροσώπων με γνώμονα την εκπροσώπηση από άντρες που χαρακτηρίζονται από πατριωτισμό και αρετή, η λαχτάρα του λαού, σε όλη την έκταση της Συνομοσπονδίας, να συμβάλει στη συλλογική ευημερία, οδήγησε στην άφιξη 300 εκλεγμένων αντιπροσώπων στις αρχές Απριλίου. Παρόντα ήταν, επίσης, μεγάλα στρατιωτικά σώματα, σχεδόν όλοι οι οπλαρχηγοί και πολλές χιλιάδες απλών επισκεπτών. Οι συνεδρίες και η διαβούλευση έλαβαν χώρα στη σκιά που έδιναν πορτοκαλιές και λεμονιές, από το ξημέρωμα μέχρι το μεσημέρι, ενώ όλοι όσοι επιθυμούσαν να παρακολουθήσουν τις συζητήσεις ή τις συνεδρίες, έπιαναν θέσεις στους γύρω χώρους όπου ελαιόδεντρα πρόσφεραν μια αδιαπέραστη σκεπή από τον ήλιο.

Η πρώτη μέριμνα της Εθνοσυνέλευσης ήταν να αναθεωρήσει και να διορθώσει όσα άρθρα του Συντάγματος της Επιδαύρου που υιοθετήθηκε πριν 16 μήνες, η εμπειρία απέδειξε πως θα μπορούσαν να βελτιωθούν. Οι Έλληνες υιοθέτησαν τους πιο φιλελεύθερους Ευρωπαϊκούς θεσμούς. Δεν υπάρχει ούτε ένα άρθρο που προστέθηκε ή αφαιρέθηκε χωρίς οι Έλληνες νομοθέτες να συμβουλευτούν το άγραφο εθιμικό Βρετανικό Σύνταγμα ή το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Διότι και τα δύο, όπως καλά γνώριζαν, βασίζονται στο γράμμα και το  πνεύμα του Αγγλικού δικαίου. Δεν πρέπει να παραλείψω να τονίσω πως η Εθνοσυνέλευση έδωσε μεγάλη έμφαση στη σύνταξη Αστικού και Ποινικού Κώδικα και στην εισαγωγή του θεσμού των ενόρκων στην ελληνική δικονομία. […]

Πάρα πολλοί από τους αντιπροσώπους που ήταν παρόντες στο Άστρος με ενημέρωσαν πως τις συνεδρίες παρακολουθούσαν με μεγάλο ενδιαφέρον άτομα όλων των τάξεων, με ενθουσιασμό και ομόνοια με μία εξαίρεση, το θέμα της διανομής των εθνικών γαιών μεταξύ του λαού και των ηγετών του».

Ο Blaquiere συζητά αναλυτικά τα διάφορα επιχειρήματα για την τύχη των εθνικών γαιών, χωρίς να αναφερθεί στην οξύτητα και τις σκληρές συγκρούσεις στο Άστρος. Είναι χαρακτηριστικό πως στην επιχειρηματολογία που ακολουθεί επιλέγει να χρησιμοποιήσει μια φράση, υποτίθεται, από τη Διακήρυξη του Άστρους32 που όμως δεν υπάρχει στο τελικό κείμενο: “deprived of their liberties and substance; exposed to unheard-of cruelties by those who have ever been strangers to justice and humanity”.( «στερούνται των ελευθεριών και της ουσίας τους· εκτεθειμένοι σε ανήκουστες σκληρότητες από εκείνους που υπήρξαν ποτέ ξένοι στη δικαιοσύνη και την ανθρωπότητα».)

Καθώς επέστρεφε ο Edward Blaquiere στο Λονδίνο, πιθανόν να μετέφερε μια επιστολή που είχε ετοιμάσει ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στις 22 Απριλίου 1823.33 Η επιστολή απευθύνεται στα Γερμανικά και Ελβετικά Κομιτάτα και πρέπει να είναι ένα από τα τελευταία έγγραφα που υπογράφει ως πρόεδρος του Εκτελεστικού. Στην επιστολή αυτή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος περιγράφει την Εθνοσυνέλευση στο Άστρος:

«Αποτελεί ευχάριστο καθήκον για μένα να ενημερώνω τα Φιλελληνικά Κομιτάτα πως η Εθνοσυνέλευση της απελευθερωμένης Ελλάδας συνήλθε στο Άστρος, στον κόλπο του Ναυπλίου. Αποτελείται από εκπροσώπους της Πελοποννήσου, της Ανατολικής και Δυτικής [Στερεάς] Ελλάδας, της Κρήτης, της Εύβοιας και όλων των απελευθερωμένων νησιών του Αρχιπελάγους. Πριν δύο ημέρες οι αντιπρόσωποι μεταφέρθηκαν στην Τριπολιτσά, που θα αποτελέσει την προσωρινή έδρα της νέας κυβέρνησης, αφού πρώτα εξέλεξαν ως Πρόεδρο του Εκτελεστικού τον Πέτρο Μαυρομιχάλη, πρώην ηγεμόνα της Μάνης. Ο Μαυρομιχάλης είναι ένας σεβάσμιος ηλικιωμένος οπλαρχηγός, ιδιαίτερα συμπαθής, γνωστός για τον πατριωτισμό του και ισχυρός όχι μόνο για τον πλούτο του αλλά και γιατί εκτιμάται σε ολόκληρη την Ελλάδα. Επίσης, εξελέγη πανηγυρικά, ο Υδραίος Ιωάννης Ορλάνδος, γνωστός για την ακεραιότητά του και τον ανοιχτόμυαλο πατριωτισμό του, στη θέση του Προέδρου του Βουλευτικού.

Καθώς αυτή τη στιγμή οι Αντιπρόσωποι ασχολούνται με την εκλογή των άλλων μελών του Εκτελεστικού δεν μπορώ να σας ανακοινώσω  ακόμα τα ονόματα όσων θα το στελεχώσουν, ούτε εκείνα των μελών της Κυβέρνησης. […]

Η νέα κυβέρνηση θα αναλάβει την εξουσία με τους καλύτερους οιωνούς και οπωσδήποτε χωρίς να χρειαστεί να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τους κινδύνους που το περασμένο έτος [1822] παραλίγο να καταστρέψουν την Ελλάδα. Η Εθνοσυνέλευση έχει ετοιμάσει προϋπολογισμό και έχει νομοθετήσει σχετικά με την διοίκηση των περιφερειών από Έπαρχους και γενικά συζήτησε όλα τα θέματα εθνικού ενδιαφέροντος. Εάν τηρήσουμε τις αρχές που κατεύθυναν τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης, δεν θα κυριαρχήσει ποτέ ο κομματισμός. Εάν εξαιρέσουμε τη δυσαρέσκεια ορισμένων ατόμων με υπέρμετρο εγωισμό που τα προσωπικά συμφέροντά τους δεν είναι συμβατά με την ειρήνευση και την τάξη, σε κάθε μέρος της χώρας μας επικρατεί ενότητα. Η εμπειρία έκανε όλο το έθνος να νιώσει την ανάγκη μιας ισχυρής και αποτελεσματικής Κυβέρνησης και τη μεγάλη μάζα του λαού να είναι καλύτερα προετοιμασμένη να την αποδεχτεί σε σχέση με πέρσι. Οπότε τι μπορεί να πετύχουν οι ίντριγκες ελάχιστών φιλόδοξων και κακόβουλων ανθρώπων ενάντια στην ομόφωνη επιθυμία του λαού;»

Η επιστολή έχει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς σ’ αυτήν βλέπουμε τον τρόπο που επιλέγει ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος να παρουσιάσει την πολιτική κατάσταση στο εξωτερικό και αντιλαμβανόμαστε την επίδραση των απόψεών του στον Blaquiere. Όπως βλέπουμε, ο Μαυροκορδάτος δεν αναφέρεται καθόλου στον εαυτό του και ειδικά στη θέση του στο νέο Εκτελεστικό. Παρουσιάζει ως ολοκληρωμένη την εκλογή του Ορλάνδου ως Προέδρου του Βουλευτικού και δεν εκφράζει, ούτε υπονοεί πως νιώθει κάποια πικρία για τον υποβιβασμό του. Στο ίδιο πνεύμα ομοψυχίας κινείται και η επιστολή του Πετρόμπεη προς τον γιο του, τον Γεωργάκη Μαυρομιχάλη που βρίσκεται στην Ανκόνα. Η επιστολή φαίνεται να έχει γραφτεί στο Άστρος στις 8 Απριλίου, κατά τη διάρκεια της Εθνοσυνέ[1]λευσης. Πιθανόν ένα αντίγραφό της έλαβε και ο Blaquiere για να το προωθήσει στο Φιλελληνικό Κομιτάτο, το οποίο θα διακινήσει (επίσημα) στις βρετανικές εφημερίδες. Η μετάφραση της επιστολής στα αγγλικά έχει μέσα αρκετά λάθη εκ παραδρομής σε ημερομηνίες και τίτλους αξιωμάτων, αλλά η περιγραφή στην ουσία της είναι ακριβής. Ο Πετρόμπεης ενημερώνει τον γιο του πως ο ίδιος έχει εκλεγεί Πρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης, ο Επίσκοπος Βρεσθένης, αντιπρόεδρος, ο Θεόδωρος Νέγρης αρχιγραμματέας και ο «πολυμαθής φίλος μας» Σταμάτης Δημάκης, γραμματέας. Ακολούθως ο Πετρόμπεης αναφέρεται στο Σύνταγμα:

«Το πρώτο πράγμα που κάναμε ήταν να επιβεβαιώσουμε ότι οι αρχές του Οργανικού Νόμου της Επιδαύρου θα παραμείνουν αμετάβλητες και πως απλώς θα αναθέσουμε σε μια επιτροπή επτά ατόμων να το τελειοποιήσει κάνοντας τις απαραίτητες προσθήκες και αλλαγές. Η δεύτερη απόφασή μας ήταν η κατάργηση των τοπικών κυβερνήσεων ενώ ταυτόχρονα αποφασίσαμε πως όλες οι επαρχίες της Ελλάδας θα πρέπει να εξαρτώνται από την εθνική κυβέρνηση και να διοικούνται από έπαρχους που η κυβέρνηση θα διορίσει».

Αυτή η παράγραφος αλλά και το σύνολο της επιστολής απηχούν πλήρως τις απόψεις Μαυροκορδάτου. Ο Πετρόμπεης αναφέρεται στην κατάργηση της αρχιστρατηγίας και τονίζει πως «η διοίκηση των χερσαίων και θαλάσσιων δυνάμεων ανήκει αποκλειστικά στην εθνική κυβέρνηση». Αναφέρεται επίσης στον διορισμό επιτροπής για τη σύνταξη ποινικού κώδικα βασισμένου στους «νόμους των Ελλήνων Αυτοκρατόρων». Συζητά, εν συντομία, και άλλα θέματα (π.χ. την εκκλησιαστική πολιτική) και τονίζει πως στόχος της Επανάστασης, πέραν της εθνικής ανεξαρτησίας είναι να «ξανακερδίσει το έθνος τη γνώση που έχει χάσει» και να «ακολουθήσει το παράδειγμα των φωτισμένων Εθνών της Ευρώπης.»

 Είναι εμφανές πως οι δύο πρώτοι πρόεδροι του Εκτελεστικού επιχειρούν να τονίσουν πως με την ολοκλήρωση της Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος, έχει επικρατήσει ομοφωνία, κυρίως ως προς τη συγκρότηση και την ισχύ της εθνικής κυβέρνησης. Φυσικά δεν πείθουν, ούτε τους φιλικά διακείμενους Βρετανούς φιλελεύθερους, όπως τον συντάκτη του Scotsman (9 Σεπτεμβρίου 1823) που σχολιάζοντας την επιστολή Μαυροκορδάτου (και πριν διαβάσει την έκθεση Blaquiere), αναρωτιέται αν μπορούν να τιθασευτούν τα άτακτα στρατεύματα, όπως είναι οι ομάδες των Μανιατών (που τους παραλληλίζει με τους Σκοτσέζους Highlanders).

Μερικά προσωρινά συμπεράσματα

Ολοκληρώνοντας θα προσθέσω μερικά συμπεράσματα τα οποία είναι προσωρινά καθώς δεν έχω χρησιμοποιήσει πλήρως, ακόμα, όλα τα διαθέσιμα τεκμήρια (άγνωστα και ανεκμετάλλευτα). Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος αποτέλεσε ένα ακόμα βήμα προς την εμφύλια σύγκρουση, αλλά αυτό το βήμα δεν ήταν το αποφασιστικό. Αντιθέτως στο Άστρος και αμέσως μετά στην Τριπολιτσά έγιναν πολλοί συμβιβασμοί που καθυστέρησαν τη σύγκρουση μέχρι το τέλος του φθινοπώρου, όταν το Εκτελεστικό (που πλέον έλεγχε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης) διέλυσε πραξικοπηματικά το Βουλευτικό με στόχο να ελέγξει το εξωτερικό δάνειο ή, εν ανάγκη, να το αποτρέψει.

 Στην Εθνοσυνέλευση στο Άστρος είχαμε, αντιθέτως, σοβαρή θεσμική και συνταγματική πρόοδο:

(α) Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος πέτυχε τον βασικό πολιτικό σκοπό του,34 να καταργήσει τα τοπικά πολιτεύματα και να ενοποιήσει τη διοίκηση  του επαναστατικού κράτους. Ο υποβιβασμός του στη θέση του Αρχιγραμματέα του Εκτελεστικού αλλά, ουσιαστικά, του Υπουργού Εξωτερικών, δεν θα πρέπει να τον ικανοποίησε αλλά αυτό δεν τον απέτρεψε από το να επικεντρωθεί πλήρως και με εντυπωσιακό ζήλο στα καθήκοντά του. Ένα από αυτά ήταν να χειριστεί κατάλληλα τον Edward Blaquiere για να πετύχει τη βοήθεια από τους Βρετανούς φιλελεύθερους με τους δικούς του όρους. Προφανώς εμπιστεύτηκε τόσο τον Blaquiere ώστε να του παραδώσει αλληλογραφία μεγάλης πολιτικής σημασίας, όπως η πρώτη του επιστολή στον George Canning αλλά και ένα πακέτο επιστολών που ετοίμασε εσπευσμένα στα μέσα Ιουνίου για να προλάβει την αναχώρηση του Βρετανού. Νομίζω πως όλα τα κείμενα του Blaquiere το 1823 αλλά και η επιστολή Πετρόμπεη στον γιο του αντανακλούν πλήρως την πολιτική εικόνα της επαναστατημένης Ελλάδας που έχει διαμορφώσει ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος με σκοπό να την εξάγει στη Δυτική Ευρώπη, χρησιμοποιώντας τον Τύπο.

(β) Ο Edward Blaquiere πέτυχε πλήρως όλους τους σκοπούς που έθεσε. Επέστρεψε στη Βρετανία και περιέγραψε όσα είδε με μεγάλη δόση καλής θέλησης, υπεραισιοδοξίας αλλά και ευσεβών πόθων. Έπεισε, όμως, και τα μέλη του Κομιτάτου και μεγάλο μέρος της βρετανικής κοινωνίας. Ο ίδιος θα μεταμορφωθεί, κυριολεκτικά, σε απόστολο του Κομιτάτου, διασχίζοντας την Αγγλία στα τέλη του 1823, προσπαθώντας να εξασφαλίσει χρηματική και ηθική ενίσχυση για τους Έλληνες.35

(γ) Ο Θεόδωρος Νέγρης και οι άλλοι φιλελεύθεροι διανοούμενοι (όπως ο Γεώργιος Ψύλλας) κατόρθωσαν να βελτιώσουν νομοτεχνικά το Σύνταγμα, να τονώσουν τον δημοκρατικό του χαρακτήρα (με την ενίσχυση του Κοινοβουλίου) και να κατοχυρώσουν με εντυπωσιακό, για την εποχή, τρόπο, τον φιλελεύθερο χαρακτήρα του. Αλλά ο Νέγρης έχασε το πολιτικό παιχνίδι καθώς δεν μπόρεσε να διασωθεί, βρέθηκε εκτός των οργάνων της Διοίκησης, κάτι που θα τον μετατρέψει σε θρυαλλίδα.

 Στις 5 Ιουνίου (24 Μαΐου π.η.), ο Blaquiere σημειώνει στο ημερολόγιό του:

«Ένας γνωστός δολοπλόκος, ο Νέγρης, πρώην Υπουργός Εξωτερικών, απογοητευμένος από την απώλεια της θέσης του, εργάζεται δραστήρια για να αναζωπυρώσει τον ανταγωνισμό των μελών της Προσωρινής Κυβέρνησης με μερικούς από τους στρατιωτικούς ηγέτες. Τους επηρέασε τόσο πολύ ώστε ο Κολοκοτρώνης, ο Νικήτας [Σταματελόπουλος] και ένας ηγετίσκος, ο Σισίνης, έστειλαν μια έγγραφη διαμαρτυρία στις 18/30 Μαΐου και συγκεντρώθηκαν σε ένα κοντινό χωριό αναμένοντας το αποτέλεσμα της αναφοράς τους. Ανησύχησα αρκετά (αυτές οι εξελίξεις θα ικανοποιήσουν ιδιαίτερα τους εχθρούς των Ελλήνων) αλλά αποφάσισα να περιμένω πρώτα να παρακολουθήσω τις εξελίξεις. Αλλά είναι εντυπωσιακός ο ήρεμος τρόπος που λύνουν οι Έλληνες τις πολιτικές διαφορές τους. Από τη μια το Εκτελεστικό διακήρυξε με σταθερότητα ότι δεν θα αποδεχθεί τις αντισυνταγματικές προτάσεις των στρατιωτικών. Από την άλλη όμως οι πολιτικοί ηγέτες προσπάθησαν να καταλήξουν σε συμβιβασμό. […]Από ό,τι μαθαίνω το πρόβλημα με τον Κολοκοτρώνη θα λυθεί με την είσοδό του στην Κυβέρνηση».

Και στις 10 Ιουνίου (29 Μαΐου) σημειώνει: «Ο Κολοκοτρώνης συμφιλιώθηκε με το Εκτελεστικό και ανέλαβε τη θέση του Αντιπροέδρου στο σώμα. Τα εμπόδια στην ομαλή διακυβέρνηση έχουν πλέον αφαιρεθεί.»

 Μετά το Άστρος η Ελληνική Επανάσταση φάνηκε πως μπήκε σε μια νέα φάση, «με τους καλύτερους οιωνούς». Καλύτερη θεσμική συγκρότηση, βαθύτερη πολιτική ενοποίηση, ισχυροποίηση της κεντρικής κυβέρνησης, ένας πιθανός σύμμαχος στο εξωτερικό, προοπτική εξωτερικού δανεισμού. Αλλά όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να αποτρέψουν την εμφύλια σύγκρουση που ήταν αναπόφευκτη αλλά και, πιθανόν, απαραίτητη.

Υποσημειώσεις

 1. Ευχαριστίες για τα σχόλιά τους στον Δημήτρη Δημητρόπουλο, την Αγγελική Διαμαντοπούλου, τον Μιχάλη Σωτηρόπουλο και τη Λύντια Τρίχα.

 2. Αν και γι’ αυτό ειδικά το θέμα έχουν δημοσιευθεί εξαιρετικές μονογραφίες που βασίζονται σε πολύ καλή έρευνα στα βρετανικά αρχεία. Βλ. ιδίως F. Rosen, Bentham, Byron and Greece: Constitutionalism, Nationalism, and Early Liberal Political Thought, (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1992· R. Beaton, Byron’s War: Romantic Rebellion, Greek Revolution, (εκδ. Cambridge University Press), Cambridge, 2013· Γ. Τζουρμανά, Βρετανοί Ριζοσπάστες Μεταρρυθμιστές: Φιλικές εταιρείες και κομιτάτα στο Λονδίνο (1790- 1823), (εκδ. Μουσείο Μπενάκη), Αθήνα, 2015. Βλ. επίσης σχετικά D. Dakin, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821-1833, (εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου), Θεσσαλονίκη, αρ. 8, 1955· C. M. Woodhouse, The Philhellenes, (εκδ. Hodder and Stoughton), London, 1969· Α.Δ. Λιγνάδης, Το πρώτον δάνειον της Ανεξαρτησίας (Διατριβή επί Διδακτορία), (αρ. Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου 10), Αθήνα, 1970· Α. Κουμαριανού, «Εισαγωγή» στο: Ο Τύπος στον Αγώνα, 1821-1827, Α. Κουμαριανού (επιμ.), τόμ. 1, (εκδ. Ερμής), Αθήνα, 1971, δ´-π´, ιδίως κθ´-νε´· W. St. Clair, That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence, (εκδ. Oxford University Press), Oxford, 1972· Α. Καρακατσούλη, «Μαχητές της Ελευθερίας» και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, (εκδ. Πεδίο), Αθήνα, 2016· A.N. Hatzis, “Establishing a Revolutionary Newspaper: Transplanting Liberalism in a Pre-Modern Society” στο: Human Rights in Times of Illiberal Democracies (Liber Amicorum in Memoriam of Stavros Tsakyrakis), L. Kiousopoulou, M. Tsirli, P. Voyatzis, επ., (εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη), Αθήνα, 2020, 293-317. 126 Ἐν Ἄστρει | Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις

3. Για το πρώτο ταξίδι του Blaquiere στην Ελλάδα, βλ. Α. Ν. Χατζής, «Ο πιο δημοφιλής ξένος που επισκέφτηκε την Ελλάδα: Νέα στοιχεία για το πρώτο ταξίδι του Edward Blaquiere στην επαναστατημένη Ελλάδα, την άνοιξη του 1823», Μνήμων (υπό έκδοση, 2023).

4. H πλήρης έκθεση του Blaquiere κυκλοφόρησε ως φυλλάδιο στα τέλη Σεπτεμβρίου 1823 (είχε ήδη προδημοσιευθεί σε εφημερίδες του Λονδίνου). Βλ. E. Blaquiere, Report on the Present State of the Greek Confederation, and on its claims to the support of the Christian World (read to the Greek Committee on Saturday, September 13, 1823), (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1823. Στην έκδοση αυτή προστέθηκαν αργότερα επιπλέον στοιχεία (Additional Facts) που δημοσιεύθηκαν σε εφημερίδες αλλά και μηνιαίες/ετήσιες πολιτικές επιθεωρήσεις. Το βιβλίο του με θέμα την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης κυκλοφόρησε στα τέλη Απριλίου του 1824. Βλ. E. Blaquiere, The Greek Revolution; its Origin and Progress: Together with some remarks on the religion, national character, &c. in Greece, (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1824.

5. Περισσότερα για το θέμα θα παρουσιάσω στον δεύτερο τόμο της ιστορίας της ελληνικής επανάστασης. Ο πρώτος τόμος (The Noblest Cause: The 1821 Greek War of Independence) έχει εκδοθεί σε ελληνική μετάφραση από τον Ν. Ρούσσο στο: Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821.

6. Με τον όρο παραδοσιακή ιστοριογραφία χαρακτηρίζω τη βιβλιογραφία για την Επανάσταση του 1821 που εκδίδεται περίπου μέχρι τη δεκαετία του 1970 και κυρίως την κυρίαρχη εικόνα για την εσωτερική πολιτική διαμάχη που αποτυπώνεται στον 12ο τόμο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους (βλ. Α. Δεσποτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΒ΄: Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821- 1832), (Εκδοτική Αθηνών), Αθήνα, 1975.) Σ’ αυτήν την κυρίαρχη τάση στην ιστοριογραφία συγκλίνει η «εθνική» ιστοριογραφία, η αριστερή λαϊκότροπη ιστοριογραφία, ακόμα και η ιστοριογραφία που προέρχεται από πανεπιστημιακούς ιστορικούς της εποχής. Από αυτήν την κυρίαρχη τάση ξεφεύγει μόνο ο John Petropulos στο μνημειώδες Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833-1843, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 1968, 19-150 και εν μέρει ο Douglas Dakin στο The Greek Struggle for Independence, 1821- 1833, (εκδ. Batsford), London, 1973. Δεν θα βρει, δηλαδή, κανείς σοβαρές διαφορές στην περιγραφή και την αξιολόγηση προσώπων και πολιτικών συγκρούσεων μεταξύ ιστορικών τόσο διαφορετικών μεταξύ τους όσο ο Απόστολος Βακαλόπουλος, ο Δημήτρης Φωτιάδης, ο Διονύσιος Κόκκινος, ο Τάσος Βουρνάς, ο Βασίλης Σφυρόερας, ο Γιώργος Λαμπρινός, ο Παναγιώτης Πιπινέλης, ο Τάκης Σταματόπουλος ή οι περισσότεροι συγ-γραφείς που εμπλέκονται στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Χωρίς καμία πρόθεση να υποτιμηθεί η μεγάλη συμβολή των παραπάνω στην ιστορία του νέου ελληνισμού, είναι προφανές πως από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 τα πράγματα αλλάζουν αργά αλλά σταθερά, κυρίως μετά τη δημοσίευση του έργου ιστορικών όπως ο Νίκος Σβορώνος, ο Σπύρος Ασδραχάς, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ο Χρήστος Λούκος και ο Πέτρος Πιζάνιας. Οι νέες τάσεις αποτυπώνονται στον τρίτο τόμο του εμβληματικού έργου, σε επιμέλεια Βασίλη Παναγιωτόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνι-σμού, 1700-2000, τόμ. Γ΄: Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1832: Ο αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού κράτους, (εκδ. Τα Νέα / Ελληνικά Γράμματα), Αθήνα, 2003. Αλλά για να γίνει πλήρως κατανοητή η συμβολή αυτού του έργου θα πρέπει να διαβα-στεί σε συνδυασμό με τους 16 τόμους της σειράς «Οι Ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας» (εκδ. Τα Νέα, 2009-2010) που ακολούθησαν και πάλι σε επιμέλεια Β. Παναγιωτόπουλου. 127 «Με τους καλύτερους οιωνούς»:   Βλέπε επίσης Β. Κρεμμυδάς, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, (εκδ. Gutenberg), Αθήνα, 2016· Π.Θ. Πιζάνιας, Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1830, (εκδ. Εστία), Αθήνα, 2021· Χ. Λούκος, Μια σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Θεμέλιο), Αθήνα, 2022. Ακολουθούν βέβαια άλλες δύο γενιές νεότερων ιστορικών που στην πλειονότητά τους έχουν αποδεσμευτεί από τα παρωχημένα σχήματα και τα στερεότυπα που κυριαρχούσαν μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ο Mark Mazower, πρόσφατα, έκανε εξαιρετική δουλειά στο να συνοψίσει και να αξιοποιήσει πλήρως τις συμβολές της νέας ελληνικής ιστοριογραφίας σε μια σύνθεση που αποτυπώνει πλήρως αυτή τη μεγάλη στροφή. Βλ. M. Mazower, The Greek Revolution: 1821 and the Making of Modern Europe, (εκδ. Allen Lane / Penguin), London, 2021. Η παραδοσιακή ιστοριογραφία, βέβαια, παραμένει δημοφιλής αν και παρωχημένη, βλ. για παράδειγμα Κ. Παπαγιώργης, Τα Καπάκια (Βαρνακιώτης, Καραϊσκάκης, Ανδρούτσος), (εκδ. Καστανιώτης), Αθήνα, 2009 και την αυστηρή κριτική του Β. Κρεμμυδά, «Έτσι ‘καπακώνεται’ η Ιστορία: Η φοβερή οπισθοδρόμηση του Κωστή Παπαγιώργη», Τα Νέα, 2-3/8/2003, αναδημοσίευση στο Β. Κρεμμυδάς, Το Εικοσιένα: μύθοι και πραγματικότητες (επιλογή άρθρων, επιφυλλίδων και ομιλιών), Ευγενία Κρεμμυδά, επ., (εκδ. Εκδόσεις Καλλιγράφος), Αθήνα, 2021, 207-213.

7. Βλ. αναλυτικά Α. Καϊδατζής, Ο Συνταγματισμός του Εικοσιένα: Η συνταγματική πρακτική της Επανάστασης μέσα από τις πηγές, 1821-1827, (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 199-266 καθώς και Ξ. Κοντιάδης, Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών συνταγμάτων του 1821: Η θεμελιωτική στιγμή της Ελληνικής Πολιτείας, Αθήνα, 2021: 117-134. Συνολικά και συνοπτικά για την περίοδο, βλ. N. C. Alivizatos, “Assemblies and Constitutions”, στο The Greek Revolution: A Critical Dictionary, P. M. Kitromilides και C. Tsoukalas επ., (εκδ. Harvard University Press), Cambridge Massachusetts, 439-452.

8. Βλ. ενδεικτικά τα πρακτικά της τέταρτης συνεδρίασης την 1η Απριλίου 1823 στα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1832, Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμ. 3.1, (εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων), Αθήνα, 1971, 56.

9. D. Armitage, “Every Great Revolution is a Civil War” in Scripting Revolution: A Historical Approach to the Comparative Study of Revolutions, K.M. Baker και D. Edelstein επ., (εκδ. Stanford University Press), Stantford, 2015, 57-68. Επίσης, Κρεμμυδάς (βλ. σημ. 6), 144.

10. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την εμφύλια σύρραξη της περιόδου 1823- 1824, πολιτική σύγκρουση που πήρε και ένοπλη μορφή (ευχαριστώ τον Δημήτρη Δημητρόπουλο για την ιδέα). Βλ. ειδικά για το ζήτημα αυτό την ανάλυση του Πέτρου Πιζάνια (βλ. σημ. 6), 76-83.

11. M.B. Σακελλαρίου, Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο καταλύτης για την αποδιοργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης (24 Φεβρουαρίου – 23 Μαΐου 1825), (εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), Ηράκλειο, 2012 [1942] αλλά και Mazower (βλ. σημ. 6), 273-274.

12. Βλ. ενδεικτικά την αποτίμηση δύο κορυφαίων ιστορικών σε πρόσφατα κείμενά τους: «Με την επικράτηση στην εσωτερική σύγκρουση των εν γένει Ελλήνων αστών (εμπόρων καραβοκυραίων και διανοουμένων), και με τη σύμπραξη των παλαιών αρματωλών και των Σουλιωτών, ο πολιτικός συνασπισμός των ελληνικών ηγετικών ομάδων άρχισε να ομογενοποιείται πολιτικά, διαμορφώνοντας μια πρώτη μορφή εσωτερικά ιεραρχημένης ελληνικής άρχουσας τάξης. Και αυτό συνέβαλε αποφασιστικά στην επικράτησης της Επανάστασης.» (Πιζάνιας, βλ. σημ. 6, 83)· «[Με το τέλος του δεύτερου εμφυλίου] η εξουσία της εθνικής Διοίκησης εδραιώθηκε. Επιβλήθηκε έτσι ένα ενιαίο, εθνικό, ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο, η ένταξη στο οποίο αποτελούσε προϋπόθεση για νομιμότητα.» (Λούκος, βλ. σημ. 6, 67). Βλ. παρόμοια προσέγγιση στον Κρεμμυδά (βλ. σημ. 6, 129-144, ιδίως 142-143: «[ή]ταν όμως ένας πόλεμος όπου η νεωτερικότητα, που την υπερασπίζεται η παράταξη της διοίκησης, αντιπαλεύει με τις παραδοσιακές εξουσιαστικές σχέσεις»). Για την καλύτερη κατανόηση της εμφύλιας σύγκρουσης, βλ. Ν.Β. Ροτζώκος, Επανάσταση και Εμφύλιος Πόλεμος στο Εικοσιένα, (εκδ. Ηρόδοτος), Αθήνα, 2η εκδ. 2016.

13. Για τον Νέγρη, βλ. Α.Ν. Χατζής, «Η συνταγματική σκέψη του Θεόδωρου Νέγρη από τα Σάλωνα στο Άστρος», στο Η Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, 1821, Ε. Χατζηβασιλείου, (επιμ.), (Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία), Αθήνα, (2024, υπό έκδοση) και για το κλίμα στο Άστρος, Γ. Ψύλλας, Απομνημονεύματα του βίου μου [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας 8], Ελευθέριος Γ. Πρεβελάκης, (επιμ.), (Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού), Αθήνα, 1974 [1867-1869], 92-103.

14. Καϊδατζής (βλ. σημ. 7, 452-458).

15. Β. Σειρηνίδου, «Εις την δικαιοσύνην της Σεβαστής Διοικήσεως προστρέχων: Δικαστικοί θεσμοί και κοινωνία στην επαναστατημένη Ελλάδα», στο Ο Νέος Ελληνισμός, οι κόσμοι του και ο κόσμος: Αφιέρωμα στην Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Α. Παπαδία-Λάλα, Μ.Δ. Ευθυμίου, Π. Κονόρτας, Δ.Μ. Κοντογεώργης, Κ. Κωνσταντινίδου, Ι. Μαντούβαλος, Β. Σειρηνίδου, επ., (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 2021, 131-146· Ν. Ισμυρνιόγλου, «Οικονομία, διαμαρτυρία και διεκδίκηση στην επαναστατημένη Ελλάδα: Τα συλλογικά διαβήματα πολιτών προς την Προσωρινή Διοίκηση (1822-1826)», στο Όψεις της καθημερινότητας στην επαναστατημένη Ελλάδα, Β. Σειρηνίδου, επ., (εκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών / Τράπεζα Πειραιώς), Αθήνα, 2021, 111-150· Δ. Δημητρόπουλος, Λόγος Γυναικών: Δέκα Στιγμιότυπα από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Αντίποδες), Αθήνα, 2022.

16. Χρησιμοποιώ τον όρο όπως τον χρησιμοποιούσε παραδοσιακά η θεωρία δικαίου. Ο σύγχρονος όρος που έχει πλέον κυριαρχήσει είναι o «δηλωτικός ρόλος» του δικαίου. Για το ζήτημα βλέπε το εμβληματικό άρθρο του C.R. Sunstein, “On the expressive function of law”, University of Pennsylvania Law Review 144: 2021-2053, 1996 (το δίκαιο επηρεάζει τους κυρίαρχους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς, συχνά τους ωθεί σε νέες κατευθύνσεις).

17. Βλ. ιδιαίτερα τον εναρκτήριο λόγο του Αναστάσιου Πολυζωίδη, όταν ανέλαβε την προεδρία του δικαστηρίου στο Ναύπλιο, όπως αυτή δημοσιεύθηκε από την εφημερίδα Αθηνά στα τεύχη 108 (3/5/1833) και 109 (6/5/1833). Ο Πολυζωίδης αναφέρεται στο Σύνταγμα αν και επί 5,5 χρόνια η Ελλάδα κυβερνάται αυταρχικά και δεν είναι συνταγματικό κράτος.

18. Α.Ν. Χατζής (επιμ.), Τα Συντάγματα της Επανάστασης (1822-1827), (εκδ. Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών / Τα Νέα), 2021.

19. Α.Ν. Χατζής, «Οι άγνωστες πρώτες μεταφράσεις του Συντάγματος της Επιδαύρου – και τι μας αποκαλύπτουν» σε Τιμητικός Τόμος για την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, (εκδ. Σάκκουλας), Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2022, 661-699· του ίδιου, «Η υποδοχή του Συντάγματος της Επιδαύρου στον βρετανικό τύπο (1822-1823)» σε Κατανοώντας τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, Η. Κολοβός και Κ. Κωστής (επιμ.), (εκδ. Εκδόσεις Πατάκη), Αθήνα, 2022, 120-144. 

20. Είναι χαρακτηριστικό πως η πρώτη μετάφραση του Συντάγματος της Επιδαύρου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Sun στις 27 Μαΐου 1822, δεν αναδημοσιεύθηκε πουθενά, παρέμεινε άγνωστη για δύο αιώνες και δεν φαίνεται να διαβάστηκε ούτε από τον κύκλο Bentham. Βλ. περισσότερα Χατζής, «Οι άγνωστες πρώτες μεταφράσεις» (βλ. σημ. 19), 665-666.

21. Δεν είναι ακριβής η μετάφραση του Republic στα ελληνικά. Ο Πιζάνιας (σημ. 6, 84-90), προτείνει τον όρο «λαϊκό πολίτευμα». Βλ. τις αντιρρήσεις του Φ. Παιονίδη, Πόσο δημοκρατικός ήταν ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας; Το ζήτημα της εκλογής των μελών των τριών πρώτων Εθνικών Συνελεύσεων, 1821-1827, (εκδ. Οκτώ), Αθήνα, 2022.

22. Επιστολή του Edward Blaquiere (Σαουθάμπτον) προς τον Bentham (Λονδίνο) με ημερομηνία 4 Μαΐου 1820. Δημοσιεύεται στο The Correspondence of Jeremy Bentham. Volume 9 (January 1817 to June 1820), Stephen Conway (ed.), (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1989, 430. Ο Blaquiere εξέδωσε τις εντυπώσεις του με τίτλο An Historical Review of the Spanish Revolution, including some account of Religion, Manners, and Literature in Spain, (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1822. Βλ. επίσης την εκτεταμένη εισαγωγή που έγραψε λίγο πριν αναχωρήσει για την Ελλάδα (την ολοκλήρωσε στις 25 Φεβρουαρίου 1823) για το βιβλίο του Giuseppe Pecchio, Anecdotes of the Spanish and Portuguese Revolutions, (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1823, v-xxiv. Ο Blaquiere εξέδωσε με δική του πρωτοβουλία τον τόμο και τον υπομνημάτισε. Ξεκινά την εισαγωγή αναφέροντας τα εξής: «Είναι τώρα πιο σαφές από κάθε άλλη φορά πως η διατήρηση της Ευρωπαϊκής ελευθερίας και η σταθερότητα της Βρετανικής ισχύος εξαρτάται από την αντίσταση της Ιβηρικής Χερσονήσου και της Ελλάδας ενάντια στην Ιερή Συμμαχία» (Blaquiere, “Introduction”, v). Στο ίδιο κείμενο διατυπώνει και την εξής κριτική: «Ερωτώ τους Φιλελεύθερους της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, γιατί δεν έχουν αναγνωρίσει ακόμα την ανεξαρτησία της Ελλάδας, της κλασικής Ελλάδας!». Οι Έλληνες έχουν ξεπεράσει τους επαναστάτες της Ιβηρικής Χερσονήσου και η μη-αναγνώρισή τους αποτελεί εγκληματική παράλειψη και δεν μπορεί τίποτε να τη δικαιολογήσει. Οι φίλοι της ελευθερίας και της ανθρωπότητας θα μετανιώσουν πικρά γι’ αυτήν την παράλειψη […] γιατί αν υπάρχει ένα έθνος στην Ευρώπη που μπορεί να συνεργαστεί και να τους βοηθήσει αποτελεσματικά αυτό είναι η Ελληνική Συνομοσπονδία [Hellenic Confederation].» (Blaquiere, “Introduction”, xx-xxi, η έμφαση στο πρωτότυπο). Είναι προφανές γιατί ο Blaquiere (αλλά και άλλοι) στα πρώτα του έργα χαρακτηρίζει «συνομοσπονδία» την Ελληνική πολιτεία. Όχι μόνο γιατί το Σύνταγμα της Επιδαύρου επέτρεψε την παράλληλη λειτουργία περισσότερων από πέντε τοπικών πολιτευμάτων αλλά και γιατί η συνομοσπονδία θυμίζει τα ρεπουμπλικανικά πολιτεύματα της Ελβετίας και των Η.Π.Α.

23. «Ο στόχος μου ήταν να εκπροσωπήσω το Κομιτάτο και να συγκεντρώσω πληροφορίες που απαιτούν επιτόπια επίσκεψη. Υπέθεσα ότι η παρουσία ενός εκπροσώπου θα αντιμετωπιζόταν θετικά από την προσωρινή ελληνική κυβέρνηση και τον ελληνικό λαό. Με υποδέχθηκαν με τόσο θερμό τρόπο που με έπεισε πως δεν είχα πέσει έξω.» (Blaquiere, Report, βλ. σημ. 4, 5). Βέβαια, ο Blaquiere δεν εκπροσωπεί μόνο το Κομιτάτο αλλά ατύπως και εμμέσως και τη βρετανική κυβέρνηση, ή τουλάχιστον τον Υπουργό Εξωτερικών με τον οποίο έχει άμεση επαφή. Αυτός είναι ένας ρόλος που ο ίδιος επιθυμεί, το Κομιτάτο το ενθαρρύνει, ενώ οι Έλληνες που τον υποδέχονται το θεωρούν ως κάτι δεδομένο. Για περισσότερα Χατζής (βλ. σημ. 3).

24. Το οποίο θα ονομαστεί αργότερα η «φιλελεύθερη τριετία» (Trienio Liberal). Βλ. αντί άλλων για τις φιλελεύθερες επαναστάσεις στη Νότια Ευρώπη το πολύ πρόφατο έργο του M. Isabella, Southern Europe in the Age of Revσolutions, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 2023. Βλ. επίσης M. Isabella και K. Zanou, επ., Mediterranean Diasporas: Politics and Ideas in the Long 19th Century, (εκδ. Bloomsbury), London, 2016· J. Innes, M. Philp, (επιμ.), Re-Imagining Democracy in the Mediterranean, 1780-1860, (εκδ. Oxford University Press), Oxford, 2018.

25. Βλ. την επιστολή του Ιγνάτιου που κατοικούσε στην Πίζα, με ημερομηνία 6/18 Αυγούστου 1822, προς τον John Bowring που βρισκόταν στη Μαδρίτη για να αποτιμήσει την κατάσταση. Βλ. Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Μνημεία της Ελληνικής ιστορίας, τόμ. 4, Ιγνάτιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας (1766-1828), Τεύχος ΙΙ. Αλληλογραφία, Πολιτικά Υπομνήματα, Λόγοι, Σημειώματα περί Ιγνατίου, (εκδ. Ακαδημία Αθηνών), Αθήνα, 1961, 144-145. Λίγο αργότερα ο Bowring και ο Blaquiere θα συναντήσουν τον Ανδρέα Λουριώτη, ειδικό απεσταλμένο της ελληνικής επαναστατικής κυβέρνησης με διπλή εντολή από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο: να αναζητήσει οικονομική βοήθεια στην Ιβηρική χερσόνησο και να πραγματοποιήσει διερευνητικές επαφές με τους βρετανούς φιλελεύθερους. Όπως γνωρίζουμε, ο Λουριώτης ακολούθησε τον Blaquiere στο Λονδίνο όπου και έφτασαν στα τέλη του Ιανουαρίου του 1823. Για περισσότερα Χατζής (βλ. σημ. 3).

26. Βλ. ενδεικτικά τις «Παρατηρήσεις επί του προσωρινού πολιτεύματος της Ελλάδος γενομένου εν Επιδαύρω […] και σχέδιον επιδιορθώσεως του αυτού» στο Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας, 1778-1832, τόμ. Θ΄, 1823, Α. Λιγνός (επιμ.), (εκδ. Εφημερίς Σφαίρα), Πειραιάς, 1927, 78-92. Οι συγγραφείς υπογράφουν με τα αρχικά Δ.Σ.Κ. και Ε.Μ.Σ.

 27. Για το ταξίδι του Blaquiere με τον Λουριώτη, από το Λονδίνο στον Μοριά, και τα διάφορα εμπόδια που συνάντησαν στην Ιταλία, βλ. μερικά νέα ευρήματα στο Χατζής (βλ. σημ. 3).

28. Όπως έμμεσα δηλώνει ο ίδιος στο αδημοσίευτο ημερολόγιό του. Βλ. Χατζής (βλ. σημ. 3). Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και οι συνεργάτες του μετέφεραν στον Blaquiere αρκετές πληροφορίες και του έδωσαν πρόσβαση ακόμα και στις σημειώσεις τους από τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης. Βλ. Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος. Ήτοι συλλογή των περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επίσημων πράξεων, από του 1821 μέχρι τέλους του 1832. τόμ. Β´, Ανδρέας Ζ. Μάμουκας, (επιμ.), (Τυπογραφία Ηλία Χριστοφίδου) Πειραιάς, 1839, 57-84.

29. Χατζής (βλ. σημ. 3).

30. Για περισσότερα βλ. τις αναφορές στη σημ. 2.

31. Blaquiere, Report (βλ. σημ. 4), 6-8.

32. Μια διακήρυξη που είναι λιγότερο γνωστή σήμερα, ιδίως σε σχέση με την περίφημη διακήρυξη της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου (15 Ιανουαρίου 1822). Η «Διακήρυξις της Εθνικής Δευτέρας των Ελλήνων Συνελεύσεως» (της 18ης Απριλίου 1823) αναδημοσιεύεται στο Χατζής (βλ. σημ. 17, 89-90). Βλ. Σωτηρόπουλος, «H Διακήρυξη του Άστρους στο πλαίσιο της εποχής της», ενταύθα, 173.

33. Η επιστολή έφτασε στη Ζυρίχη στα μέσα Ιουλίου και στις 17 Ιουλίου 1823 προωθήθηκαν αντίγραφά της στα κομιτάτα με τη συνυπογραφή του Ελβετού φιλέλληνα M. Hizzel.

34. Όπως εξομολογήθηκε ο ίδιος στον Blaquiere (Χατζής, βλ. σημ. 3 αλλά και Blaquiere, History, βλ. σημ. 4, 256-257).

35. Rosen (βλ. σημ. 2), 234-243. 

Πηγές  (Σελ 131-134)

• Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1832, Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμ. 3.1, (εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων), Αθήνα, 1971.
• Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας, 1778-1832, τόμ. Θ΄ (1823), Α. Λιγνός (επιμ.), (εκδ. Εφημερίς Σφαίρα), εν Πειραιά, 1927.
• Μάμουκας Ανδρέας Π., (επιμ.), Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος. Ήτοι συλλογή των περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επίσημων πράξεων, από του 1821 μέχρι τέλους του 1832, τόμ. Β΄, (Τυπογραφία Ηλία Χριστοφίδου), Πειραιάς, 1839.
• Πρωτοψάλτης Εμμανουήλ Γ., (επιμ.), Μνημεία της Ελληνικής ιστορίας, τόμ. 4,
• Ιγνάτιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας (1766-1828), τόμ. 4 Τεύχος ΙΙ. Αλληλογραφία, Πολιτικά Υπομνήματα, Λόγοι, Σημειώματα περί Ιγνατίου, (εκδ. Ακαδημία Αθηνών), Αθήνα, 1961.
• The British Newspaper Archive, The British Library.
• Bentham Papers Archive, University College London.
• The Correspondence of Jeremy Bentham. Volume 9 (January 1817 to June 1820), Stephen Conway, ed., (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1989.
• London Greek Committee Archives, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας και King’s College London.
• Βιβλιογραφία
• Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΒ΄ (εκδ. Εκδοτική Αθηνών), Αθήνα, 1975.
• Δημητρόπουλος Δημήτρης, Λόγος Γυναικών: Δέκα Στιγμιότυπα από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Αντίποδες), Αθήνα, 2022.
• Ισμυρνιόγλου Νίκος, «Οικονομία, διαμαρτυρία και διεκδίκηση στην επαναστατημένη Ελλάδα: Τα συλλογικά διαβήματα πολιτών προς την Προσωρινή Διοίκηση (1822-1826)», στο: Όψεις της καθημερινότητας στην επαναστατημένη Ελλάδα, Β. Σειρηνίδου, (επιμ.), (εκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών / Τράπεζα Πειραιώς), Αθήνα, 2021, 111-150.
• Καϊδατζής Ακρίτας, Ο Συνταγματισμός του Εικοσιένα: Η συνταγματική πρακτική της Επανάστασης μέσα από τις πηγές, 1821-1827, (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 2021.
• Καρακατσούλη Άννα, “Μαχητές της Ελευθερίας” και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση, (εκδ. Πεδίο), Αθήνα, 2016.
• Κοντιάδης Ξενοφών, Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών συνταγμάτων του 1821: Η θεμελιωτική στιγμή της Ελληνικής Πολιτείας, (εκδ. Καστανιώτης), Αθήνα, 2021.
• Κουμαριανού Αικατερίνη, «Εισαγωγή» στο: Ο Τύπος στον Αγώνα, 1821-1827, Α. Κουμαριανού (επιμ.), τόμ. 1, (εκδ. Ερμής), Αθήνα, 1971, δ´-π´.
• Κρεμμυδάς Βασίλης, «Έτσι “καπακώνεται” η Ιστορία: Η φοβερή οπισθοδρόμηση του Κωστή Παπαγιώργη», Τα Νέα, 2-3/8/2003.
• Κρεμμυδάς Βασίλης, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, (εκδ. Gutenberg), Αθήνα, 2016.
• Κρεμμυδάς Βασίλης, Το Εικοσιένα: μύθοι και πραγματικότητες (επιλογή άρθρων, επιφυλλίδων και ομιλιών), Ευγενία Κρεμμυδά, (επιμ.), (Εκδόσεις Καλλιγράφος), Αθήνα, 2021.
• Λιγνάδης Αναστάσιος Δ., Το πρώτον δάνειον της Ανεξαρτησίας (Διατριβή επί Διδακτορία), Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, αρ. 10, Αθήνα, 1970.
• Λούκος Χρήστος, Μια σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, (εκδ. Θεμέλιο), Αθήνα, 2022.
• Παιονίδης Φιλήμων, Πόσο δημοκρατικός ήταν ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας; Το ζήτημα της εκλογής των μελών των τριών πρώτων Εθνικών Συνελεύσεων, 1821- 1827, (εκδ. Οκτώ), Αθήνα, 2022.
• Παναγιωτόπουλου Βασίλης, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1700-2000, τόμ. Γ΄: Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1832: Ο αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού κράτους, (εκδ. Τα Νέα / Ελληνικά Γράμματα), Αθήνα, 2003.
• Παπαγιώργης Κωστής, Τα Καπάκια (Βαρνακιώτης, Καραϊσκάκης, Ανδρούτσος), (εκδ. Καστανιώτης), Αθήνα, 2009.
• Πιζάνιας Πέτρος Θ., Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1830, (εκδ. Εστία), Αθήνα, 2021.
• Ροτζώκος Νικόλαος Β., Επανάσταση και Εμφύλιος Πόλεμος στο Εικοσιένα, (εκδ. Ηρόδοτος), 2η εκδ., Αθήνα, 2016.
• Σακελλαρίου Μιχάλης Β., Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο καταλύτης για την αποδιοργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης (24 Φεβρουαρίου – 23 Μαΐου 1825), (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), Ηράκλειο, 2012 [1942].
• Σειρηνίδου Βάσω, «Εις την δικαιοσύνην της Σεβαστής Διοικήσεως προστρέχων: Δικαστικοί θεσμοί και κοινωνία στην επαναστατημένη Ελλάδα», στο: Ο Νέος Ελληνισμός, οι κόσμοι του και ο κόσμος: Αφιέρωμα στην Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Α. Παπαδία-Λάλα, Μ.Δ. Ευθυμίου, Π. Κονόρτας, Δ.Μ. Κοντογεώργης, Κ. Κωνσταντινίδου, Ι. Μαντούβαλος, Β. Σειρηνίδου, (επιμ.), (εκδ. Ευρασία), Αθήνα, 2021, 131-146.
• Σωτηρόπουλος Μιχάλης, «H Διακήρυξη του Άστρους στο πλαίσιο της εποχής της» (ενταύθα), 173.
• Τζουρμανά Γιάννα, Βρετανοί Ριζοσπάστες Μεταρρυθμιστές: Φιλικές εταιρείες και κομιτάτα στο Λονδίνο (1790-1823), (εκδ. Μουσείο Μπενάκη), Αθήνα, 2015.
• Χατζής Αριστείδης Ν. (επιμ.), Τα Συντάγματα της Επανάστασης (1822-1827), (εκδ. Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών / Τα Νέα), 2021.
• Χατζής Αριστείδης Ν., Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Μτφ. Ν. Ρούσσος, (εκδ. Παπαδόπουλος), Αθήνα, 2021.
• Χατζής Αριστείδης Ν., «Η υποδοχή του Συντάγματος της Επιδαύρου στον βρετανικό τύπο (1822-1823)» σε Κατανοώντας τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, Η. Κολοβός και Κ. Κωστής, (επιμ.), (Εκδόσεις Πατάκη), Αθήνα, 2022, 120-144.
• Χατζής Αριστείδης Ν., «Οι άγνωστες πρώτες μεταφράσεις του Συντάγματος της Επιδαύρου  και τι μας αποκαλύπτουν» σε Τιμητικός Τόμος για την Πρόεδρο   της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, (εκδ. Σάκκουλας), Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2022, 661-699.
• Χατζής Αριστείδης Ν. «Ο πιο δημοφιλής ξένος που επισκέφτηκε την Ελλάδα: Νέα στοιχεία για το πρώτο ταξίδι του Edward Blaquiere στην επαναστατημένη Ελλάδα, την άνοιξη του 1823», Μνήμων 40 (υπό έκδοση, 2023).
• Χατζής Αριστείδης Ν. «Η συνταγματική σκέψη του Θεόδωρου Νέγρη από τα Σάλωνα στο Άστρος», στο: Η Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, 1821, Ε. Χατζηβασιλείου, (επιμ.), (εκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία), Αθήνα, (2024, υπό έκδοση).
• Ψύλλας Γεώργιος, Απομνημονεύματα του βίου μου [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας 8], Ελευθέριος Γ. Πρεβελάκης (επιμ.), (εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού), Αθήνα, 1974 [1867-1869].
• Alivizatos Nicos C., “Assemblies and Constitutions”, στο: The Greek Revolution: A Critical Dictionary, Paschalis M. Kitromilides και C. Tsoukalas (επιμ.), (εκδ. Harvard University Press), Cambridge, Massachusetts, 439-452.
• Armitage David, “Every Great Revolution is a Civil War” στο: Scripting Revolution: A Historical Approach to the Comparative Study of Revolutions, K.M. Baker και D. Edelstein επ., (εκδ. Stanford University Press), Stanford, 2015, 57-68.
• Beaton Roderick, Byron’s War: Romantic Rebellion, Greek Revolution, (εκδ. Cambridge University Press), Cambridge, 2013. Blaquiere Edward, An Historical Review of the Spanish Revolution, including some account of Religion, Manners, and Literature in Spain, (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1822.
• Blaquiere Edward, Report on the Present State of the Greek Confederation, and on its claims to the support of the Christian World (read to the Greek Committee on Saturday, September 13, 1823), (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1823.
• Blaquiere Edward, The Greek Revolution; its Origin and Progress: Together with some remarks on the religion, national character, &c. in Greece, (εκδ. W. B. Whittaker), London, 1824.
• Dakin Douglas, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821-1833, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, (εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου), αρ. 8, Θεσσαλονίκη, 1955.
• Dakin Douglas, The Greek Struggle for Independence, 1821-1833, (εκδ. Batsford), London, 1973.
• Hatzis Aristides N., “Establishing a Revolutionary Newspaper: Transplanting Liberalism in a Pre-Modern Society” στο: Human Rights in Times of Illiberal Democracies (Liber Amicorum in Memoriam of Stavros Tsakyrakis), L. Kiousopoulou, M. Tsirli, P. Voyatzis, (επιμ.), (εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη), Αθήνα, 2020, 293-317.
• Innes Joanna, Philp Mark, (επιμ.), Re-Imagining Democracy in the Mediterranean, 1780-1860, (εκδ. Oxford University Press), Oxford, 2018.
• Μaurizio Isabella, Zanou Konstantina, (επιμ.), Mediterranean Diasporas: Politics and Ideas in the Long 19th Century, (εκδ. Bloomsbury), London, 2016.
• Μaurizio Isabella, Southern Europe in the Age of Revolutions, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 2023.
• Mazower Mark, The Greek Revolution: 1821 and the Making of Modern Europe, (εκδ. Allen Lane / Penguin), London, 2021.
• Pecchio Giuseppe, Anecdotes of the Spanish and Portuguese Revolutions, [με εισαγωγή και σχόλια από τον Edward Blaquiere], (εκδ. G. & W.B. Whittaker), London, 1823.
• Petropulos John, Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833-1843, (εκδ. Princeton University Press), Princeton, 1968.
• Rosen F., Bentham, Byron and Greece: Constitutionalism, Nationalism, and Early Liberal Political Thought, (εκδ. Clarendon Press), Oxford, 1992.
• St Clair William, That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence, (εκδ. Oxford University Press), Oxford,1972
• Sunstein Cass R., “On the expressive function of law”, University of Pennsylvania Law Review 144: 2021-2053, 1996. Woodhouse C.M., The Philhellenes, (εκδ. Hodder and Stoughton), London, 1969

astrosgr.com – Γιάννης Κουρόγιωργας

Πηγές

Σμαράγδη Ι.Αρνανίτη :2023,  Ἐν Ἄστρει  Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις, 29 Μαρτίου -18 Απριλίου 1823  , τα γεγονότα – οι πρωταγωνιστές – οι αποφάσεις

Το “Σύνταγμα του Άστρους” και η “Διακήρυξη της Β΄των Ελλήνων Συνελεύσεως” της ανεξαρτησίας στην υφήλιο . – astrosgr.com

Σχόλια για  την  Ἐν Ἄστρει  Ἡ Ἐθνική Δευτέρα τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις  που συνήλθε στο Άστρος  «Με τους καλύτερους οιωνούς».